Davlat va jamiyat barqarorligini yanada mustahkamlashning yangi huquqiy normalari belgilanmoqda.
Nodavlat notijorat tashkilotlari demokratik jamiyat qurilishida salmoqli oʻrin tutadi. Bu jihat yurtimizda NNTlar faoliyatiga oid islohotlarda ham namoyon boʻlmoqda.
Masalan, NNTlarni davlat roʻyxatidan oʻtkazish bojlari oʻrtacha ikki barobar pasaytirildi, mablagʻ olish boʻyicha murojaatlarni koʻrib chiqish muddati 40 kundan 15 kungacha qisqartirildi, ularga maxsus hisob raqam ochish talabi bekor qilindi va ortiqcha byurokratiyaga chek qoʻyish maqsadida barcha davlat xizmatlari “e-ngo.uz” portali orqali elektron tarzda koʻrsatilishi yoʻlga qoʻyildi.
Eʼtiborlisi, bu borada ilgari surilayotgan tashabbuslar va qonun ijodkorligini taʼminlashning tizimli xarakter kasb etishi hamda vakillik organlari aʼzolarining faolligi sohani yanada takomillashtirish orqali, kuchli fuqarolik jamiyati asoslarini mustahkamlashni davom etishga zamin yaratmoqda.
Shu oʻrinda, Qonunchilik palatasi majlisida “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi fraksiyasi deputatlari tashabbusi bilan ishlab chiqilgan “Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qoʻshimcha va oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun loyihasining birinchi oʻqishdayoq muhokama qilinib, qabul qilinganini ushbu islohotlarning yorqin namunasideyish mumkin.
Qonun loyihasi joriy yilning 21-mart kuniga qadar jamoatchilik muhokamasiga havola etilgan boʻlib, uning qabul qilinishi davlat boshqaruvi va jamiyat barqaror rivojlanishida qator yangi mexanizmlarning huquqiy asosini taʼminlashga xizmat qiladi.
Ahamiyatli jihati, ushbu qonun loyihasi bilan Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeks, “Nodavlat notijorat tashkilotlari toʻgʻrisida”gi, “Jamoat fondlari toʻgʻrisida”gi, “Jamoatchilik nazorati toʻgʻrisida”gi, “Davlat boji toʻgʻrisida”gi Qonunlariga hamda Soliq kodeksiga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish nazarda tutilmoqda.
Xususan, nodavlat notijorat tashkilotlarining huquq va manfaatlari himoyasini mustahkamlash, jamoatchilik nazoratining taʼsirchanligi va samaradorligini oshirishga oid oʻzgartirishlar kiritilmoqda.
Birinchidan, davlat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashish uchun maʼmuriy javobgarlik belgilanmoqda.
Endi, davlat organi mansabdori faoliyatida ushbu holat ilk marotaba aniqlanganda BHMning yetti baravaridan oʻn baravarigacha, agar bu holat bir yil ichida yana takrorlansa oʻn baravaridan oʻn besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab boʻladi.
Adliya vazirligi maʼlumotlariga koʻra, avval bu kabi huquqbuzarlik uchun javobgarlik oʻrnatilmagani sababli, nodavlat notijorat tashkilotlarni majburiy ravishda homiylik va boshqa ishlarga jalb qilish, tadbirlar oʻtkazishga qarshilik qilish, ularga tegishli boʻlgan mol-mulklarni olib qoʻyish, shuningdek, qonunchilikni buzgan holda ularga oid hujjatlarni (maʼlumotlarni) talab qilib olish va boshqa koʻrinishlardagi huquqbuzarliklar sodir etilgan.
Taʼkidlash zarurki, ushbu tahrir endilikdadavlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatiga aralashuvlarinisezilarli kamaytirib, vakolati chegarasida ishlashiga, oʻz navbatida NNTlarning faoliyatini himoya qilib, mustaqilligi va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ikkinchidan, sohadagi ayrim maʼmuriy huquqbuzarliklar xususan, NNTlar, ularning vakolatxonalari va filiallarining davlat roʻyxatidan oʻtmasdan faoliyatni amalga oshirishi, roʻyxatdan oʻtkazilmagan ramziy belgilarni ishlatishi, tadbirlar oʻtkazish haqida xabardor qilish tartibiga rioya qilmaganlik uchun jarima miqdorlari sezilarli darajada kamaytirilmoqda.
Jumladan, ilgari nodavlat notijorat tashkilotlari (ular vakolatxonalari va filiallarining) davlat roʻyxatidan oʻtmasdan faoliyatni amalga oshirgani uchun bazaviy hisoblash miqdorining oʻn besh baravaridan oʻttiz baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab boʻlgan boʻlsa, endi uning oʻn baravardan yigirma besh baravargacha miqdorga tushirish belgilanmoqda.
Bugungi kunga qadar mamlakatda 10 mingga yaqin nodavlat notijorat tashkilotlar (yil boshidan 4 ta yangi) roʻyxatdan oʻtgan boʻlib, ularda70 ming kishi faoliyat koʻrsatadi.
Davlat roʻyxatidan oʻtish muayyan tashkiliy jarayonlarni talab etgani bois, koʻp hollarda endi oʻz faoliyatini boshlagan nodavlat notijorat tashkilotining rasmiy roʻyxatdan oʻtmasdan turib tadbir oʻtkazishi kuzatiladi. Qonun loyihasida koʻzda tutilgan jarimalar miqdorining kamayishiushbu nodavlat notijorat tashkilotlarga moliyaviy yukni yengillashtirishi bilan birga, qonuniy faoliyat olib borishida qulayliklar yaratadi.
Uchinchidan, nodavlat notijorat tashkilotlarning oʻz faoliyati toʻgʻrisidagi hisobotlarni roʻyxatdan oʻtkazuvchi organga taqdim etish jarayonidagi xatoliklar (oʻz vaqtida yoki belgilanmagan shaklda taqdim etmaslik, bila turib notoʻgʻri maʼlumotlar taqdim etish) uchun amaldagi jarima (15-30) BHMning oʻrtacha besh baravari miqdorida (10-25) kamaytirilmoqda.
Ushbu oʻzgarishlar, yaʼni nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatidagi ayrim obyektiv va subyektiv sabablarga koʻra qilingan xatoliklar uchun moliyaviy jazo choralarining yengillashtirilishi oʻz navbatida ularning iqtisodiy imkoniyatlari va barqarorligini taʼminlashda ham muhim oʻrin tutadi.
Misol uchun, Oʻzbekiston Rakka qarshi kurash jamiyati Toshkent viloyati boʻlinmasi rahbari Alisher Alimov jamiyat 2023-yilda Adliya organlaridan roʻyxatdan oʻtkazilgani va faoliyatida ayrim muammolarga duch kelganini bildirgan. Xususan, yangi tashkil etilgani va hisobchi shtat birligi boʻlmagani uchun soliq hisobotlari oʻz vaqtida topshirilmagan va 2024-yilda 3,4 mln soliq jarimasi hisoblangan. A.Alimovga koʻra, yangi qonun loyihasida jarimalar miqdorining kamaytirilishi bu kabi muammolar yechimiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi.
Toʻrtinchidan, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini yanada kuchaytirish va bu borada davlat organlari masʼuliyati bilan birga, harakatsizligi uchun javobgarlikni belgilash choralariga ham alohida eʼtibor qaratilmoqda.
Jamoatchilik nazorati toʻgʻrisidagi qonunchilik talablarini buzganlik, jumladan jamoatchilik nazoratining natijalariga koʻra yakuniy hujjatni (bayonnoma, xulosa, maʼlumotnoma va boshq.) oʻz vaqtida koʻrib chiqmaganlik uchun mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorida jarima solishga sabab boʻladi.
Mazkur oʻzgarish mansabdor shaxslarning oʻz funksional vazifalari doirasida jamoatchilik nazorati jarayonlariga alohida eʼtibor qaratish va bu borada nodavlat notijorat tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
Muxtasar aytganda, qonun loyihasining qabul qilinishi nodavlat notijorat tashkilotlarini davlat tomonidan yanada qoʻllab-quvvatlashga, faoliyati erkinligi, huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini taʼminlashga, shaffofligini oshirishga hamda mazkur sohada huquqni qoʻllashning yangi amaliyotini yoʻlga qoʻyishga xizmat qiladi.
Toxir Axmadaliyev,
Demokratik jarayonlarni tahlil qilish markazi
Toshkent viloyati hududiy boʻlinmasi rahbari